Üstün yetenekli çocuk zekâ, yaratıcılık, sanat, liderlik kapasitesi veya özel akademik alanlarda yaşıtlarına göre yüksek düzeyde performans gösterdiği uzmanlar tarafından belirlenen çocuktur.

Üstün yetenekliler bir veya birkaç alanda yeteneği bulunan, üstün başarı gösteren bireylere denir. Örneğin; çok iyi futbol oynayan, çok iyi el becerileri olan, çok iyi resim yapan veya çok iyi müzik aleti çalan kişiler üstün yetenekli bireylerdir. Zekâ, yeteneği kapsamaktadır. Matematiksel bir dille ifade etmek gerekirse yetenek zekânın alt kümesidir. Zekâyı bir ağaca benzetirsek yetenek meyvelerdir.

Üstün yetenekli/zekâlı çocuklar akranlarına kıyasla öğrenme hızları çok yüksek olduğu için bilgiye açtır. Yaşadıkları çevre ve dünya hakkında hiç durmaksızın bilgi edinmeye çalışırlar. Bazıları her şey hakkında bilgiyi öğrenmek isterken bazıları da bir çekirge gibi bir konudan diğerine ya da bir ilgi alanından diğerine atlayabilirler.

Üstün Yeteneği Anlama

Günümüzde zeka ile alakalı olarak yapılan araştırma sayıları artmış ve üstün kabiliyetin nasıl olduğu ve nasıl belirlenebileceği konusunda görüşler çeşitlenmiştir. Bu çeşitliliğin akabinde, üstün yeteneğin tespit edilmesinde yalnızca zeka testlerinden elde edilen puanlar yetersiz kalmaya başlamıştır. Artık yaratıcılık, problem çözebilme, uyumluluk ve benzeri gibi pek çok noktayı ölçen çoklu değerlendirmelere ihtiyaç duyulmaya başlamıştır.

Callahan, Tomlinson, Bland ve Moon 1995 yılında başarılı bir tanılama süreci gerçekleştirebilmek için şu kriterlere dikkat edilmesi gerektiğini önermiştir:

• Üstün yeteneğin açık tanımı
• Tek bir kesme noktasından kaçınma
• Üstün yeteneğin çok boyutlu olduğunu bilme ve fark etme
• Zekanın farklı alanlarını tanılamak için farklı ölçme ve değerlendirme araçları kullanma
• Üstün yeteneğin farklı türlerinin olduğunun farkında olma
• Öğrencilerin eğitsel ihtiyaçlarını dikkate alarak tanılama yapma
• Değerlendirmeyi zaman içinde tekrar etme ve yeni üstün yetenekli bireyleri tanılama

Üstün yetenekli çocukları tanılarken kullanılan kriterler ve yöntemler hem amaca hem de ulaşılması hedeflenen öğrenci sayısına göre değişebilmektedir. Amaç; derslerde başarı sağlama, sporda galibiyet elde etme, bir konuda icat yapma, yaz programına katılma ve benzeri gibi birçok konu olabilir. Bu süreçte, akademik başarı istenen öğrencilerin özellikleri ile sporcu öğrencilerin özelliklerinin birbirinden farklı olacağı unutulmamalıdır.

Üstün yeteneği anlamada amaç ne olursa olsun;

• Bireyin yüksek yararının göz önünde bulundurulması
• Tanılama için kullanılan teknik ve yöntemlerin objektif, bilimsel, kapsamlı ve tarafsız olması
• Tanılamanın erken yaşlarda yapılması
• Tüm bireyler için fırsat eşitliğinin bulunması
• Sistematik bir biçimde her sınıf ve yaş düzeyine tanılama yapılması
• Kullanılan ölçme ve değerlendirme araçlarının hem bireyle hem de programın amaç ve içeriğiyle uyumlu olası
• Tanılama sonunda verilecek kararın disiplinler arası çalışan bir ekip tarafından alınması gibi bütün temel ilkelerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Üstün Yetenekli Tanılama Modelleri

Üstün yetenekli bireylerin tanılanmasında farklı modeller bulunur. Tıbbi ve eğitsel modeller olarak iki grupta incelenir.

1. Tıbbi Model- Nörobilişsel Yaklaşım

• Nöropsikolojik Test ve Görevler
• Beyin Elektriksel Faaliyeti
• Fonksiyonel Manyetik Rezonans Görüntüleme

2. Eğitsel Modeller

• Renzulli Döner Kapı Modeli
• ENTER Modeli
• Ebeveyn Değerlendirmesi
• Öğretmen Değerlendirmesi

Okul Öncesi Üstün Yetenekli Çocukların Tespiti

• .Erken konuşma, erken okumaya başlama, kelime haznesinin geniş olması
• Düzgün ve doğru kullanılan cümle yapıları
• Kendini ifade etmeyi sevme, tartışmayı sevme
• Hızlı öğrenme, kendine has öğrenme stilleri
• Dikkat süresinin uzunluğu
• Sık soru sorma ve cevap alma isteği
• Gözlem yapma ve akılda tutma
• Zor aktivitelerden hoşlanma
• 5 yaşından önce kitaplara, atlaslara ve ansiklopedilere ilgi gösterme
• Takvim, saat, puzzle gibi karmaşık eşyalara ilgi duyma
• Fiziki gelişimin hızlı olması, erken yürüme, erken ergenlik
• Proje odaklı çalışmaktan hoşlanma
• Bulunduğu çevrede lider olma isteği
• Yalanlara ve aldatmalara karşı duyarlılık
• Az ve bölünen uyku

Üstün yetenekli çocukların tanılanmasında yalnızca yukarıda verilenler yeterli değildir. Çocuk, bu özelliklerden birçoğunu taşıyabileceği gibi birkaçını da taşıyabilir.